«Θεραπευτικοί Κήποι» και η ευεργετική επαφή Ασθενών & Ευάλωτων Ομάδων με τη Φύση

«Θεραπευτικοί Κήποι» και  η ευεργετική επαφή Ασθενών & Ευάλωτων Ομάδων με τη Φύση

Απαιτείται ουσιαστική Αξιοποίηση Ελεύθερων Χώρων

Νοσηλευτικών Ιδρυμάτων

Του Δρα Σταμάτη Λ. Σεκλιζιώτη

Γεωπόνου (ΑΠΘ) – Αρχιτέκτονα Τοπίου (MPhil, PhD Birmingham, UK)

 «Καταφεύγω στη φύση για να ηρεμώ και να επουλώνομαι και για να έχω τις αισθήσεις μου εναρμονισμένες για μια ακόμη φορά….»  (John Burroughs, 1837-1921, Αμερικανός φυσιολάτρης και συγγραφέας)

 Η διαθεσιμότητα ανοικτών χώρων στην πόλη

Υπάρχει άμεση ανάγκη να αποδοθεί η αναγκαία σπουδαιότητα στα πολλαπλά οφέλη που αποκομίζει (ή δεν αποκομίζει) ο πολίτης από την επαφή με το πράσινο στην πόλη και την ενασχόληση μ’ αυτό. Τα οφέλη εκτός από διατροφικά, περιβαλλοντικά, κοινωνικά, οικονομικά και αισθητικά είναι και οφέλη που αφορούν την βελτίωση της ψυχικής και της σωματικής υγείας.

Όπως για πολλές χώρες, αποτελεί πλέον αναγκαιότητα και για τη χώρα μας, η επείγουσα συνεισφορά στην βελτίωση της υγείας των πολιτών μέσα από δράσεις που συνδέονται με το πράσινο στην πόλη, την αστική γεωργία και την αστική δενδροκομία. Η διαθεσιμότητα των χώρων υπάρχει, αλλά δεν χρησιμοποιούνται συστηματικά για θεραπευτικούς και κοινωνικούς σκοπούς σε όφελος των πολιτών. Στη χώρα μας επικρατεί η αντίληψη και νοοτροπία της κλασικής «έννοιας του πάρκου ή του χώρου περιπάτου», και του περιβάλλοντος χώρου πρασίνου δημόσιου ή ιδιωτικού Ιδρύματος, χωρίς να έχει αποκτηθεί ή να έχει επικρατήσει η επιθυμητή «παιδεία της καλύτερης δυνατής αξιοποίησης του αστικού πρασίνου για τον άνθρωπο», με οφέλη που παρέχουν οι ελεύθεροι χώροι μέσα από συγκεκριμένες χρήσεις και κανόνες ενεργού και παθητικής αναψυχής, αλλά και σύγχρονων θεραπευτικών δράσεων».

Στη χώρα μας σχεδιάζονται και δαπανώνται χρήματα Κοινοτικά, του Δημοσίου και Ιδρυμάτων για πάρκα, κεντρικά, υπερτοπικά και τοπικά, αναπλάθονται παραλίες και αρτηρίες, αρχαιολογικοί χώροι και ρέματα με πρώτο στόχο τον «επικοινωνιακό εντυπωσιασμό» χωρίς στο τέλος και μακροπρόθεσμα να είναι σε θέση να συντηρηθούν, να αυτοσυντηρηθούν, να προσελκύσουν κόσμο, αλλά και λειτουργίες και δράσεις «κοινωνικού οφέλους» ανάλογου του μεγέθους και της δαπάνης δημιουργίας τους.

Το θεραπευτικό πλεονέκτημα των ελεύθερων χώρων προσφέρεται αδαπάνως, με μικρές παρεμβάσεις, συλλογική προσπάθεια και ευαισθησίες των υποκινητών της ιδέας. Γενικά ο αστικός χώρος των ελληνικών πόλεων χαρακτηρίζεται από ασφυκτικές συρρικνώσεις & εκτατικές τσιμεντοποιήσεις, από έλλειψη κατάλληλου σχεδιασμού, ελάχιστη έως μηδενική αξιοποίηση και διαχείριση των ελεύθερων χώρων Νοσοκομείων και Νοσηλευτικών Ιδρυμάτων, χωρίς έξυπνες αναπλάσεις και προσαρμογή τους στις σύγχρονες θεραπευτικές πρακτικές κλπ.

Οι χώροι παρκινγκ των ελληνικών νοσοκομείων και των διαδρόμων κυκλοφορίας οχημάτων, κατά κανόνα, δεσμεύουν περισσότερο από το 70% του διαθέσιμου χώρου. Πολλά νοσηλευτικά κέντρα και Ιδρύματα, δεν διαθέτουν καθόλου ελεύθερους χώρους, άλλα καλύπτονται από ελαιώνες, πευκώνες και υπόστεγα, και αρκετό νοσοκομειακό πράσινο χαρακτηρίζεται από δασικές εκτάσεις στην περιαστική και στην αστική ζώνη.   

Τι είναι οι Θεραπευτικοί κήποι και ποιο το ζητούμενο

Ο θεραπευτικός κήπος είναι μια εξελισσόμενη αντίληψη περί τον κήπο που κερδίζει συνεχώς φίλους και οπαδούς. Η θεραπευτική του αξία και ωφελιμότητα σχετίζεται με τη μείωση του στρες και την ικανότητα του χώρου (ανθόκηπος, λαχανόκηπος, οπωρώνας, δάσος, άλσος, πάρκο, μακροτοπίο, κλπ) να ηρεμεί, να ανανεώνει προκαλώντας ευεξία και να αποκαθιστά την πνευματική και συναισθηματική υγεία.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ορίζει την Υγεία ως «..την απόλυτη φυσική, πνευματική και κοινωνική κατάσταση του ατόμου και όχι υποχρεωτικά την απουσία νοσήματος ή αναπηρίας….» (Πηγή: ΠΟΥ, www.who.int/aboutwho/en/definition.htm)

Η θεραπευτική διάσταση του πρασίνου και των κηποτεχνικών δραστηριοτήτων, στο σχολείο, στο νοσοκομείο ή στο ψυχιατρικό κέντρο, τα κέντρα αποθεραπείας και αποκατάστασης κλπ, επιβάλλεται να αποτελέσουν βασική μέριμνα της πολιτείας και των Υπηρεσιών Υγείας, αλλά και των Διοικήσεων των ιδρυμάτων Νοσηλείας, Αποκατάστασης και Φροντίδας. Αυτά μπορούν να αναδειχθούν και να υλοποιηθούν μέσα από πλαίσιο ενός φιλόδοξου Προγράμματος ανάδειξης της Φιλοσοφίας & της Χρησιμότητας των Θεραπευτικών Κήπων και της Θεραπευτικής Φυτοκομίας, διεθνώς γνωστών σαν Therapeutic Gardens, Healing Gardens και Therapeutic Horticulture αντίστοιχα, κατ’ άλλους Οικοθεραπεία (Ecotherapy)».

Με την ευκαιρία αυτή, τονίζουμε ότι η σύγχρονη αντίληψη των θεραπευτικών κήπων δεν αφορά μόνο τους χώρους Νοσηλευτικών Ιδρυμάτων, αλλά κάθε ανοικτό χώρο ο οποίος μπορεί με στοχευμένες βελτιώσεις να συγκεντρώνει και να προσφέρει τα πλεονεκτήματα και ευκαιρίες «της ψυχικής ανάτασης και της σωματικής άσκησης και αποκατάστασης».

Η σημαντική αυτή ανάγκη σχεδιασμού και δημιουργίας παρόμοιων ευκαιριών «θεραπευτικών» κήπων και δραστηριοτήτων «οικοθεραπείας» σε χώρους σωφρονιστικών ιδρυμάτων, κέντρων απεξάρτησης, περίβολους σχολείων και  λοιπών «αντιπαραγωγικά & αντικοινωνικά ανενεργών» δημόσιων ανοικτών χώρων, είναι το ζητούμενο και κερδίζει συνεχώς έδαφος διεθνώς.

Τι άλλο μπορεί να γίνει

Εκτός του ευρύτερου περιβαλλοντικού ρόλου των φυτεμένων ανοικτών χώρων των Νοσηλευτικών Ιδρυμάτων σε επίπεδο πόλης, ακόμη και τμήματά τους μπορούν να αξιοποιηθούν και σαν χώροι ειδικών χρήσεων, ειδικά σχεδιασμένοι και διαμορφωμένοι για τον σκοπό αυτό με δυνατότητες ενίσχυσης της επαφής και της ενασχόλησης με τη φύση, βελτιώνοντας το ίδιο το Ιατρικό Περιβάλλον και τις συνθήκες νοσηλείας, αλλά και την Ποιότητα ζωής κοινωνικών ομάδων με ειδικές ανάγκες στα στάδια νοσηλείας, ανάρρωσης, αποκατάστασης, κοινωνικής προσαρμογής και ενσωμάτωσης, περιλαμβανομένων ευάλωτων συμπολιτών μας που πλήττονται ή κινδυνεύουν από κοινωνικό αποκλεισμό.

Η δημιουργία μιας τέτοιας υποδομής ή «δικτύου θεραπευτικών κήπων» μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα ωφέλιμη από φυσικοκινητικής, κοινωνικής, ψυχολογικής και πνευματικής υγείας των πολιτών και οικονομικά ανταποδοτική για τα Νοσηλευτικά Ιδρύματα και την εθνική οικονομία. Απομένει αυτή η «παγκόσμια δημοφιλής» ιδέα να αποκτήσει οπαδούς μεταξύ των υπεύθυνων «πολιτικών» Φορέων Υγείας του τόπου και να αντιληφθούν ότι οι μεγάλες επιφάνειες γης που σήμερα στέκονται διαθέσιμες αλλά «προκλητικά» αναξιοποίητες γύρω από Νοσηλευτικά Ιδρύματα, κρύβουν μια μεγάλη δυναμική ανάπτυξης «αστικού πρασίνου» με θεραπευτικό, παραγωγικό και κοινωνικό περιεχόμενο, αλλά και με οικονομικό όφελος για τους προϋπολογισμούς των ιδρυμάτων και του κράτους.   

Ο σχεδιασμός των Θεραπευτικών Κήπων

Ο σχεδιασμός, η κατασκευή, η βοτανική σύνθεση και ο εξοπλισμός θεραπευτικών ανοικτών χώρων αποτελεί εξειδικευμένο και συνδυαστικό αντικείμενο δουλειάς μεταξύ των Γεωπονικών Επιστημών, της Αρχιτεκτονικής του Τοπίου, των Ιατρικών επιστημών, των Κοινωνικών λειτουργών και των Νοσηλευτικών επαγγελμάτων. Απαιτεί τη χρήση δεδομένων και σταθερότυπων που υπαγορεύονται από το εκάστοτε περιεχόμενο της νοσηλείας (το νόσημα), τις μεθόδους, την κοινωνική πολιτική και τις θεραπευτικές πρακτικές του κάθε Ιδρύματος κατά περίπτωση, ενώ εστιάζει στην ανάδειξη των ικανοτήτων και όχι στις αδυναμίες των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων & των ατόμων με ειδικές ανάγκες.     

Σχετικές έρευνες καταδεικνύουν ότι η οπτική διέξοδος προς το τοπίο, η συχνή παρουσία του ασθενούς σε κατάλληλα διαμορφωμένο περιβάλλοντα χώρο με βοτανική ποικιλότητα (αρωματικά, εναλλαγή ανθοφορίας, εδώδιμα φρούτα και λαχανικά που ο ίδιος φυτεύει φροντίζει και συλλέγει), με ήχους, χρώματα, επαφή με τα φυτά, την πανίδα και το χώμα (ωφέλιμα βακτήρια), η αμεσότητα προσπέλασης στον φυτεμένο χώρο και η ενεργός συμμετοχή ασθενών στη δημιουργία, στην εποχιακή συντήρηση και την ανακαίνιση κήπων, η διαθεσιμότητα βασικού εξοπλισμού εργασίας και διαδρόμων κίνησης (διάδρομοι & ράμπες για αναπηρικά καρότσια, τράπεζες εργασίας με γλαστρικά και φυτοχώματα, υπερυψωμένα παρτέρια για διευκόλυνση ατόμων με κινητικά προβλήματα) και άλλες κατάλληλες υποδομές «άνετης» εμπλοκής σε υπαίθρια χειρονακτική εργασία, ακόμα και με παροχή της δυνατότητας ο κάθε ασθενής να ορίζει τον δικό του κηποχώρο μέσα στην όμάδα:    

v  Συμβάλλουν στην ανάπτυξη ισχυρού αισθήματος «βιοφιλίας» στους ασθενείς

v  Βοηθούν νου και σώμα,

v  αποκαθιστούν τη συναισθηματική υγεία

v  συμβάλλουν στη συντομότερη ανάρρωση,

v  ενδυναμώνουν την επιθυμία για ανάρρωση,

v  βελτιώνουν την κινητικότητα 

v  την όρθια ισορροπία

v  την αναγνωρισιμότητα προσώπων & αντικειμένων,

v  την γνωστικότητα περί των συνθετικών στοιχείων περιβάλλοντος χώρου (χλωρίδα, πανίδα),

v  απαλύνουν το άγχος

v  ανοίγουν τη διάθεση και την όρεξη

v  προκαλούν την αυτογνωσία σωματικά, ψυχολογικά και κοινωνικά

v  αποκαθιστούν την αυτοπεποίθηση και τον σεβασμό στη ζωή,

v  καλλιεργούν την ελπίδα

v  διεγείρουν τη μνήμη

v  μειώνουν την αρτηριακή πίεση.

v  ρυθμίζουν την 24ωρη ισορροπία μεταξύ ύπνου και ξύπνιου,

v  ενισχύεται η φυσική απορρόφηση της Βιταμίνης D κατά τον περίπατο μικρής διάρκειας υπό το φώς του ήλιου,

v  ενισχύεται η κοινωνικότητα μεταξύ ομοιοπαθών και μη ασθενών

v  υποβοηθιέται η κοινωνική ενσωμάτωση

v  εισάγεται μια πιο ουσιαστική και ενεργός παρουσία των επισκεπτών συγγενών και φίλων των ασθενών (επιθυμητός συνδυασμός φυσικής άσκησης και επισκεπτηρίου).

Ο επανασχεδιασμός των ελεύθερων χώρων Νοσηλευτικών Ιδρυμάτων στο σύνολό τους, με χωροθέτηση δραστηριοτήτων και θεραπευτικά ωφέλιμων χρήσεων ανοικτού χώρου (ανεξάρτητο δίκτυο κυκλοφορίας ασθενών και συνοδείας, ανθώνες, αρωματικά & φαρμακευτικά φυτά, λοιπά διακοσμητικά, λαχανόκηπους, οπωρώνες, θερμοκήπια, φυτώρια, στέγαστρα & αναπηρικούς πάγκους εργασίας, σκίαστρα, σπορεία, υπαίθριοι χώροι διδασκαλίας & εκπαίδευσης, ξέφωτα, βοηθητικές εγκαταστάσεις, λαβύρινθους και παίγνια ανοικτού χώρου για πνευματική άσκηση, σαλίγκαρους κίνησης, γωνιές και αίθρια ησυχασμού & απομόνωσης, εποχιακές βοτανικές εκθέσεις με bazaar, κλπ), μπορούν να συνδυαστούν με οικονομικά ανταποδοτικές επεμβάσεις και δραστηριότητες εξοικονόμησης ενέργειας προς όφελος των κτιριακών συγκροτημάτων των Ιδρυμάτων (ανάπτυξη ταρατσόκηπων, αντιανεμικών φυτοφρακτών και ηχομόνωσης, φυτικών φραγμάτων σκόνης & κακοσμίας, εκπαιδευτικών οπωρώνων και βοτανικές συλλογές τύπου Arboretum, δενδρώνων απόκρυψης ασχημιών και διαχωρισμού ασύμβατων δραστηριοτήτων, υποδομές παθητικής & ενεργού αναψυχής για νοσηλευόμενους και προσωπικό, μικρές μονάδες αξιοποίησης φυτικών υπολειμμάτων για λιπασματοποίηση και παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος, συγκομιδή όμβριων για άρδευση και λοιπών χρήσεων), καλώς στραγγιζόμενα και κατάλληλα διαμορφωμένα ξέφωτα που θα φιλοξενούν υπαίθριες εκθέσεις εικαστικών τεχνών, θεατρικών παραστάσεων, προβολών, παιδικές χαρές και περιστασιακά πρόχειρες λυόμενες εγκαταστάσεις σίτισης, ύπνου και περίθαλψης σε ώρες έκτακτης ανάγκης, π.χ. εκκένωση λόγω σεισμού, φωτιάς & άλλων αιτίων).        

Η πραγματικότητα «ισχνή»

Η κατανόηση όμως της σπουδαιότητας, οι πρωτοβουλίες και οι απαιτούμενοι πόροι για τέτοιες δράσεις, παραμένουν αδικαιολόγητα περιορισμένες σε όλα τα επίπεδα, πλην εξαιρετικών περιπτώσεων όπου «πεφωτισμένες» διοικήσεις Ιδρυμάτων σε συνεργασία με εθελοντές ΜΚΟ και Χορηγούς, τολμούν να το επιχειρούν έστω και σε περιορισμένη κλίμακα με περιορισμένα μέσα.

Πρόσφατα παραδείγματα, αποτελούν οι παρεμβάσεις και επεμβάσεις της επιστημονικής ομάδας Θεραπευτικών κήπων των «ΓΕΩΠΟΝΩΝ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ» στο Κέντρο Αποθεραπείας και Αποκατάστασης Παιδιών Βούλας (ΚΑΑΠΒ), στο κέντρο ΙΡΙΣ του Δήμου Παλλήνης (Προαγωγής Ψυχοκοινωνικής Υγείας Παιδιών και Ενηλίκων) και  σχετικές Παρουσιάσεις σε ημερίδες που έλαβαν χώρα στο ΕΘΙΑΓΕ, το Πάρκο Τρίτση, Ξεν. Χίλτον, κλπ και αρκετά δημοσιεύματα στον ημερήσιο τύπο. Στο ΚΑΑΠΒ έχει σχεδιαστεί από Μέλη των «ΓΕΩΠΟΝΩΝ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ» και έχει υλοποιηθεί η κατασκευή μικρών αντιπροσωπευτικών κήπων με καλλωπιστικά και λαχανόκηπο, με χορηγό γνωστή φαρμακευτική Εταιρία με την ενεργό συμμετοχή των εργαζομένων της.

Σ’ αυτό το πλαίσιο ενδιαφέροντος και με δεδομένο ότι υπάρχει διαθέσιμη η απαιτούμενη επιστημονική κατάρτιση, η εμπειρία σχεδιασμού, δημιουργίας, οργάνωσης και συντήρησης των διαθέσιμων ανοικτών χώρων πρασίνου Νοσηλευτικών Ιδρυμάτων, σε συνεργασία με συναφείς ειδικότητες και εμπειρίες από την Ελλάδα και το Εξωτερικό είναι δυνατή και η εκπόνηση μελετών και προγραμμάτων με υψηλές προδιαγραφές από Γεωπόνους, Δασολόγους, Αρχιτέκτονες Τοπίου, Αρχιτέκτονες και Κοινωνικούς Λειτουργούς.

Για την υλοποίησή τους απαιτείται η δημιουργία των προϋποθέσεων συνεργασίας με φορείς και Ιδρύματα που τους αφορά, τα οποία γνωρίζουμε ότι έχουν και αντικείμενο και επιδεικνύουν το σχετικό ενδιαφέρον, αλλά δυστυχώς με περιορισμένη τη στήριξη του κράτους. Οι απαιτούμενες μελέτες εφαρμογής θα μπορούσαν να ξεκινήσουν με την υλοποίηση κάποιων αρχικά πιλοτικών έργων (pilot projects) στο κάθε Ίδρυμα που θα επιλεγεί ή θα ενδιαφερθεί, προϋποθέτει όμως την με κάθε εφικτό τρόπο υποστήριξή προς την κατεύθυνση αυτή από τους κρατικούς φορείς Υγείας, Διοικήσεις Ιδρυμάτων, Ιατρικούς Συλλόγους, και την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα που εμπλέκεται στην «σπουδαία υπόθεση των θεραπευτικών κήπων».